Α.-Το αρχαίο κείμενο:

Ὑπόθεσις μὲν οὖν τῆς δημοκρατικῆς πολιτείας ἐλευθερία (τοῦτο γὰρ λέγειν εἰώθασιν͵ ὡς ἐν μόνῃ τῇ πολιτείᾳ ταύτῃ μετέχοντας ἐλευθερίας· τούτου γὰρ στοχάζεσθαί φασι πᾶσαν δημοκρατίαν)· ἐλευθερίας δὲ ἓν μὲν τὸ ἐν μέρει ἄρχεσθαι καὶ ἄρχειν. καὶ γὰρ τὸ δίκαιον τὸ δημοτικὸν τὸ ἴσον ἔχειν ἐστὶ κατ΄ ἀριθμὸν ἀλλὰ μὴ κατ΄ ἀξίαν͵ τούτου δ΄ ὄντος τοῦ δικαίου τὸ πλῆθος ἀναγκαῖον εἶναι κύριον͵ καὶ ὅ τι ἂν δόξῃ τοῖς πλείοσι͵ τοῦτ΄ εἶναι τέλος καὶ τοῦτ΄ εἶναι τὸ δίκαιον· φασὶ γὰρ δεῖν ἴσον ἔχειν ἕκαστον τῶν πολιτῶν· ὥστε ἐν ταῖς δημοκρατίαις συμβαίνει κυριωτέρους εἶναι τοὺς ἀπόρους τῶν εὐπόρων· πλείους γάρ εἰσι͵ κύριον δὲ τὸ τοῖς πλείοσι δόξαν. ἓν μὲν οὖν τῆς ἐλευθερίας σημεῖον τοῦτο͵ ὃν τίθενται πάντες οἱ δημοτικοὶ τῆς πολιτείας ὅρον͵ ἓν δὲ τὸ ζῆν ὡς βούλεταί τις· τοῦτο γὰρ τῆς ἐλευθερίας ἔργον εἶναί φασιν͵ εἴπερ τοῦ δουλεύοντος τὸ ζῆν μὴ ὡς βούλεται. τῆς μὲν οὖν δημοκρατίας ὅρος οὗτος δεύτερος͵ ἐντεῦθεν δ΄ ἐλήλυθε τὸ μὴ ἄρχεσθαι͵ μάλιστα μὲν ὑπὸ μηθενός͵ εἰ δὲ μή͵ κατὰ μέρος. καὶ συμβάλλεται ταύτῃ πρὸς τὴν ἐλευθερίαν τὴν κατὰ τὸ ἴσον.

Τούτων δ΄ ὑποκειμένων καὶ τοιαύτης οὔσης τῆς ἀρχῆς τὰ τοιαῦτα δημοτικά͵ τὸ αἱρεῖσθαι τὰς ἀρχὰς πάντας ἐκ πάντων͵ τὸ ἄρχειν πάντας μὲν ἑκάστου ἕκαστον δ΄ ἐν μέρει πάντων͵ τὸ κληρωτὰς εἶναι τὰς ἀρχὰς ἢ πάσας ἢ ὅσαι μὴ ἐμπειρίας δέονται καὶ τέχνης͵ τὸ μὴ ἀπὸ τιμήματος μηθενὸς εἶναι τὰς ἀρχὰς ἢ ὅτι μικροτάτου͵ τὸ μὴ δὶς τὸν αὐτὸν ἄρχειν μηδεμίαν ἢ ὀλιγάκις ἢ ὀλίγας ἔξω τῶν κατὰ πόλεμον͵ τὸ ὀλιγοχρονίους εἶναι τὰς ἀρχὰς ἢ πάσας ἢ ὅσας ἐνδέχεται͵ τὸ δικάζειν πάντας καὶ ἐκ πάντων καὶ περὶ πάντων͵ ἢ περὶ τῶν πλείστων καὶ τῶν μεγίστων καὶ τῶν κυριωτάτων͵ οἷον περὶ εὐθυνῶν καὶ πολιτείας καὶ τῶν ἰδίων συναλλαγμάτων͵ τὸ τὴν ἐκκλησίαν κυρίαν εἶναι πάντων͵ ἀρχὴν δὲ μηδεμίαν μηθενὸς ἢ ὅτι ὀλιγίστων ἢ τῶν μεγίστων κυρίαν.

Τῶν δ΄ ἀρχῶν δημοτικώτατον βουλή͵ ὅπου μὴ μισθοῦ εὐπορία πᾶσιν· ἐνταῦθα γὰρ ἀφαιροῦνται καὶ ταύτης τῆς ἀρχῆς τὴν δύναμιν· εἰς αὑτὸν γὰρ ἀνάγει τὰς κρίσεις πάσας ὁ δῆμος εὐπορῶν μισθοῦ. ἔπειτα τὸ μισθοφορεῖν μάλιστα μὲν πάντας͵ ἐκκλησίαν δικαστήρια ἀρχάς͵ εἰ δὲ μή͵ τὰς ἀρχὰς καὶ τὰ δικαστήρια καὶ τὴν βουλὴν καὶ τὰς ἐκκλησίας τὰς κυρίας͵ ἢ τῶν ἀρχῶν ἃς ἀνάγκη συσσιτεῖν μετ΄ ἀλλήλων. ἔτι ἐπειδὴ ὀλιγαρχία καὶ γένει καὶ πλούτῳ καὶ παιδείᾳ ὁρίζεται͵ τὰ δημοτικὰ δοκεῖ τἀναντία τούτων εἶναι͵ ἀγένεια πενία βαναυσία. ἐπὶ δὲ τῶν ἀρχῶν τὸ μηδεμίαν ἀίδιον εἶναι· ἐὰν δέ τις καταλειφθῇ ἐξ ἀρχαίας μεταβολῆς͵ τότε περιαιρεῖσθαι τὴν δύναμιν αὐτῆς καὶ ἐξ αἱρετῶν κληρωτοὺς ποιεῖν.

Τὰ μὲν οὖν κοινὰ ταῖς δημοκρατίαις ταῦτ΄ ἐστί͵ συμβαίνει δ΄ ἐκ τοῦ δικαίου τοῦ ὁμολογουμένου εἶναι δημοκρατικοῦ (τοῦτο δ΄ ἐστὶ τὸ ἴσον ἔχειν ἅπαντας κατ΄ ἀριθμόν) ἡ μάλιστ΄ εἶναι δοκοῦσα δημοκρατία καὶ δῆμος· ἴσον γὰρ τὸ μηθὲν μᾶλλον ἄρχειν τοὺς ἀπόρους ἢ τοὺς εὐπόρους͵ μηδὲ κυρίους εἶναι μόνους ἀλλὰ πάντας ἐξ ἴσου κατ΄ ἀριθμόν· οὕτω γὰρ ἂν ὑπάρχειν νομίζοιεν τήν τ΄ ἰσότητα τῇ πολιτείᾳ καὶ τὴν ἐλευθερίαν.

Β.-Η απόδοσις:

Βασική αρχή της δημοκρατικής πολιτείας είναι η ελευθερία (αφού αυτό συνηθίζουν να λένε, καθώς, όπως πιστεύουν, μόνο σε τούτο το πολίτευμα μετέχουν της ελευθερίας· διότι τούτο στοχάζεται κάθε δημοκρατία)· της ελευθερίας δε το ένα μέρος είναι το εκ περιτροπής να άρχεσαι και να άρχεις. Γιατί και το δίκαιο το δημοκρατικό είναι το να είναι ίσοι οι πολίτες με βάση τον αριθμό και όχι την αξία, και αφού το δίκαιο έχει έτσι, αναγκαστικά το πλήθος είναι κυρίαρχο, και αυτό που θα φανεί στους περισσότερους, αυτό αποτελεί τον επιδιωκόμενο σκοπό και αυτό είναι το δίκαιο, αφού λένε πως όλοι οι πολίτες πρέπει να είναι ίσοι αναμεταξύ τους. Συνεπώς συμβαίνει στις δημοκρατίες να είναι κυρίαρχοι περισσότερο οι άποροι παρά οι εύποροι, καθώς είναι περισσότεροι, κυρίαρχη δε η γνώμη των περισσοτέρων.Ένα λοιπόν γνώρισμα της ελευθερίας είναι αυτό, το οποίο όλοι οι δημοκρατικοί θέτουν ως προϋπόθεση, ένα άλλο το να ζει κανείς όπως θέλει· διότι τούτο λένε πως είναι το έργο της ελευθερίας, αν όντως της δουλείας το να μη ζει κανείς όπως θέλει. Αυτή λοιπόν είναι η δεύτερη προϋπόθεση της δημοκρατίας, απ’ όπου και προήλθε το να μην άρχεται κανείς, ειδεμή, να άρχεται εκ περιτροπής. Και συντελεί έτσι προς την ελευθερία την βασισμένη στην ισότητα.

Με τα μέχρι στιγμής και δεδομένου ότι η εξουσία έχει αυτά τα γνωρίσματα, δημοκρατικά είναι τα ακόλουθα: το να εκλέγουν τις αρχές όλοι οι πολίτες από όλους τους πολίτες, το να άρχουν όλοι καθενός και καθένας εκ περιτροπής όλων, το να είναι κληρωτές οι αρχές ή όλες ή όσες δεν έχουν ανάγκη από εμπειρία και τέχνη, το να μη δίδονται τα αξιώματα με βάση το εισόδημα ή έστω από το μικρότερο δυνατό, το να μην καταλαμβάνει ο ίδιος πολίτης το ίδιο αξίωμα δύο φορές ή τουλάχιστον λίγες ή λίγα αξιώματα, με εξαίρεση αυτά που αφορούν τον πόλεμο, το να είναι ολιγοχρόνιες οι αρχές ή όλες ή όσες ενδέχεται, το να δικάζουν όλοι και από όλους εκλεγμένοι και για όλα ή για τα περισσότερα και τα μεγαλύτερα και τα σοβαρότερα ζητήματα, π.χ. περί λεπτομερή ελέγχου λογαριασμών, περί πολιτεύματος, περί ιδιωτικών συμβάσεων, το να είναι κυρίαρχη η εκκλησία του δήμου για όλα τα ζητήματα, καμία δε αρχή κυρίαρχη κανενός ή όσο το δυνατόν για τα λιγότερα, ή έστω κυρίαρχη για τα μεγαλύτερα.

Από τις αρχές πιο δημοκρατική είναι η βουλή, όταν δεν υπάρχει αφθονία αμοιβών προς όλους· διότι τότε αποστερούν και τη δύναμη αυτής της αρχής, αφού όταν υπάρχει αφθονία αμοιβών ο δήμος ανάγει όλες τις κρίσεις στον εαυτό του. Έπειτα, το να μισθοδοτούνται κατά κύριο λόγο όλοι, δηλ. εκκλησία, δικαστήρια, αρχές, ειδεμή, οι αρχές, τα δικαστήρια, η βουλή και οι εκκλησίες του δήμου οι κυριότερες, ή από τις αρχές εκείνες που αναγκαστικά λαμβάνουν από κοινού συσσίτιο. Ακόμη, επειδή η ολιγαρχία προσδιορίζεται με βάση το γένος, τον πλούτο και την παιδεία, μοιάζουν να είναι δημοκρατικά τα αντίθετα αυτών, δηλ. η ταπεινή καταγωγή, η πενία και η βαναυσότητα. Όσον αφορά τις αρχές, το να μην είναι ισόβια καμία, εάν δε παραμείνει καμία εγκαθιστάμενη από παλιά, να αφαιρείται η δύναμη αυτής και η εκλογή από αιρετή να γίνει κληρωτή.

Αυτά λοιπόν είναι τα κοινά γνωρίσματα στις δημοκρατίες· και προκύπτει από το κοινώς αποδεχόμενο δημοκρατικό δίκαιο (αυτό είναι το να είναι όλοι ίσοι με βάση τον αριθμό) η κατεξοχήν θεωρούμενη δημοκρατία και δήμος. Διότι ισότης είναι το καθόλου περισσότερο να άρχουν οι άποροι ή οι εύποροι, μήτε να είναι μόνο αυτοί κυρίαρχοι αλλά όλοι στον ίδιο βαθμό με βάση τον αριθμό· διότι έτσι θα φρονούσαν πως υπάρχει στην πολιτεία ισότης και ελευθερία.

Βιβλιογραφία: Αριστοτέλους Πολιτικά (1317a.40)

Μετάφραση – επιμέλεια κειμένου: Κότσαλης Γεώργιος