Ο Αριστοτέλης, ορίζοντας την αλήθεια, είπε ότι είναι η αντιστοιχία του νου προς την πραγματικότητα. Αν, δηλαδή, σκεφτώ ότι το πλατάνι είναι φυλλοβόλο δέντρο, δικαιούμαι να πω ότι η σκέψη αυτή είναι αληθής επειδή αντιστοιχεί στην πραγματικότητα, στο γεγονός ότι ένα πλατάνι είναι φυλλοβόλο, ενώ, αντίθετα, η σκέψη μου ότι η πρωτεύουσα της Ελλάδας είναι η Θεσσαλονίκη, είναι ψευδής, επειδή συμβαίνει στην πραγματικότητα πρωτεύουσα της Ελλάδας να είναι η Αθήνα και όχι η Θεσσαλονίκη. Το κριτήριο της αλήθειας, εν προκειμένω, και, κατ’ επέκταση, η σύλληψή της, δηλαδή η γνώση, είναι η πραγματικότητα, ότι δηλαδή, για να πούμε πως κάτι που σκεφτόμαστε είναι αληθές και το γνωρίζομε, θα πρέπει αυτό να συμφωνεί με την πραγματικότητα.

Η άποψη αυτή, ωστόσο, ότι γνώση, που αποσκοπεί στην σύλληψη της αλήθειας, εξαρτάται από την πραγματικότητα, την οποίαν είχαν υιοθετήσει οι φιλόσοφοι, αμφισβητήθηκε από τον Καντ. Πρόκειται για το «σκάνδαλο της πραγματικότητας», όπως το διατύπωσε ο ίδιος, το οποίο συνίσταται στο ερώτημα: πώς είναι δυνατόν να επικαλούμαστε ως κριτήριο της γνώσης την πραγματικότητα, για την οποία δεν έχομε καμιά απόδειξη ότι υπάρχει. Μιλάμε για τριαντάφυλλα, για τραπέζια, για ποτάμια, για αστέρια και για όλα τα άλλα πράγματα που είναι γύρω μας, αλλά όλα αυτά τα ξέρομε στον βαθμό που τα αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας, σαν εικόνες ή παραστάσεις που μας δίνουν οι αισθήσεις μας. Αν δεν είχαμε όραση να βλέπομε, όσφρηση να μυρίζομε, ακοή να ακούμε, κ.ο.κ., δεν θα μπορούσαμε, λόγου χάριν, να δούμε το χρώμα του τριαντάφυλλου, να μυρίσομε το άρωμά του, να νιώσομε την απαλότητα των πετάλων του, κ.λπ. και, φυσικά, δεν θα ξέραμε ότι υπάρχουν τριαντάφυλλα. Το ίδιο ισχύει και με όλα τα άλλα πράγματα που συνθέτουν αυτό που ονομάζομε «πραγματικότητα» Δεν την ξέρομε όπως η ίδια υπάρχει, αλλά την γνωρίζομε όπως την συλλαμβάνομε με τις αισθήσεις μας. Συνεπώς, η γνώση, αν πούμε ότι εξαρτάται από την πραγματικότητα, είναι έωλη, αυθαίρετη. Από την άποψη αυτή είχε δίκιο ο Χιουμ που αμφισβήτησε την δυνατότητα της γνώσης.

Ο Καντ, λοιπόν, για να αντιμετωπίσει τον σκεπτικισμό του Χιουμ, επιχείρησε στο πεδίο της γνώσης μια επανάσταση, ανάλογη, όπως ο ίδιος είπε, προς την επανάσταση του Κοπέρνικου στον χώρο της αστρονομίας. «Βλέποντας» ο Κοπέρνικος, σημειώνει ο Καντ, «ότι δεν κατάφερνε να εξηγήσει τις κινήσεις [των πλανητών] στον ουρανό με βάση την αρχή ότι ολόκληρη η πολλαπλότητα των αστεριών περιστρεφόταν γύρω από τον παρατηρητή, σκέφτηκε μήπως θα τα κατάφερνε καλύτερα υποθέτοντας ότι ο παρατηρητής είναι εκείνος που περιστρέφεται, κι όχι τα άστρα, που μένουν ακίνητα». Με άλλα λόγια, ο Κοπέρνικος σκέφτηκε μήπως θα βοηθούσε στην εξήγηση των κινήσεων των πλανητών, αν υπέθετε ότι η γη, πάνω από την οποία παρατηρούσε αυτός τον ήλιο και τα άλλα αστέρια, δεν ήταν σταθερή, όπως νόμιζαν ως τότε οι επιστήμονες, αλλά κινούνταν αυτή και μαζί κι αυτός, που ήταν πάνω της, γύρω από τον ήλιο. Με την επαναστατική αυτή υπόθεση του Κοπέρνικου, την «κοπερνίκεια αντιστροφή», όπως ονομάστηκε, σύμφωνα με την οποία κέντρο του κόσμου αντί για την γη είναι ο ήλιος, κατέστη δυνατόν να αντιμετωπιστούν προβλήματα σχετικά με τις κινήσεις των πλανητών, που ως τότε παρέμεναν άλυτα. Κατά τρόπον ανάλογο ο Καντ σκέφτηκε να αντιστρέψει, στο πεδίο της γνώσης πλέον, τους ρόλους του εαυτού μας και της πραγματικότητας. Αντί να δεχθεί, δηλαδή, όπως πίστευαν ως τότε οι φιλόσοφοι, ότι η πραγματικότητα είναι εκείνη που καθορίζει την γνώση και την απόκτηση της αλήθειας, με την έννοια ότι, για να είναι έγκυρη η γνώση και να είμαστε βέβαιοι ότι κατέχομε την αλήθεια, θα πρέπει οι σκέψεις μας να συμφωνούν με την πραγματικότητα, υποστήριξε, αντίστροφα, ότι ο εαυτός μας είναι εκείνος που μπορεί μας εξασφαλίσει την γνώση και την αλήθεια, με την έννοια ότι γνωρίζομε την πραγματικότητα και μπορούμε να την επικαλεστούμε σαν κριτήριο για να πούμε ποιες σκέψεις μας είναι αληθείς και ποιες όχι, εφόσον συμφωνεί αυτή με την δομή του εαυτού μας.

Ο εαυτός μας διαμορφώνει την πραγματικότητα, που αποτελεί το κριτήριο της αλήθειας και της γνώσης, χάρη στον εξοπλισμό με τον οποίο είναι εφοδιασμένος, χάρη, ορισμένως, στις αισθήσεις, την εποπτεία και τον λόγο που διαθέτει. Με τις αισθήσεις, συγκεκριμένα, συλλαμβάνομε από τον εξωτερικό κόσμο τα χρώματα, τα σχήματα, τις οσμές, τους ήχους, τις θερμοκρασίες, την σκληρότητα, την απαλότητα κλ.π., που μεταξύ τους δεν έχουν σχέση. Πρόκειται για ένα ακατάστατο υλικό, το οποίο στην συνέχεια ο εαυτός μας χάρη στις λειτουργίες της εποπτείας και του λόγου το οργανώνει σε εικόνες ή παραστάσεις των πραγμάτων γύρω μας. Η εποπτεία, ορισμένως, διαθέτει τις μορφές του χρόνου και του χώρου. Τοποθετώντας ο εαυτός μας στα πλαίσια του χρόνου και του χώρου τις παραστάσεις –τα χρώματα, τους ήχους, τις οσμές κ.ο.κ.– που του προσφέρουν οι αισθήσεις, τους δίνει τάξη και συνάφεια, που προηγουμένως, όσο ήταν ένα ακατάστατο συνονθύλευμα, δεν διέθεταν. Ακολούθως, ο λόγος με τις κατηγορίες, ήγουν τις γενικότατες έννοιες, όπως, για παράδειγμα, η ενότητα, τις οποίες διαθέτει αναλαμβάνει να μετατρέψει σε εικόνες πραγμάτων πλέον τις μεμονωμένες παραστάσεις των αισθήσεών μας, οι οποίες, χάρη στην λειτουργία της εποπτείας, έχουν ήδη αποκτήσει χρονική συνέχεια και χωρική συνάφεια. Δεν θα μπορούσαμε, λόγου χάριν, αν δεν είχαμε υπόψη μας την κατηγορία της ενότητας που διαθέτει ο λόγος μέσα μας, να σκεφτούμε ποτέ να ενώσομε το κίτρινο χρώμα, το ωοειδές σχήμα, την ξινή γεύση κ,ά.τ., που έχομε συλλάβει με τις αισθήσεις μας και να σχηματίσομε, έτσι, την παράσταση του λεμονιού, έχοντας αποφασίσει προηγουμένως βέβαια για την χρονική και χωρική σχέση των συστατικών από τα οποία σχηματίσαμε τελικά την εικόνα του λεμονιού –ποιο δηλαδή από αυτά προηγείται χρονικά και ποιο έπεται, ποιο στην εικόνα που θα σχηματίσομε θα πάει απέξω ή από πανω και ποιο από μέσα ή αποκάτω κ.ο.κ .

Θεοδόσης Πελεγρίνης