Η Αιτωλία και η Ακαρνανία καταλαμβάνουν σεβαστή θέση στην ελληνική και παγκόσμια βιβλιογραφία. Αυτή η διεθνής βιβλιογραφία καλύπτει όλα τα θεματικά πεδία: Την πρωτιά έχουν οι καλλιτέχνες και οι λογοτέχνες, άνδρες και γυναίκες, που αποτελούν και ξεχωριστό πολιτιστικό κεφάλαιο για τον νομό Αιτωλο-Ακαρνανίας, που είναι αδύνατον βέβαια να ενταχθεί στα πλαίσια αυτής της εισήγησης.
Όλα τα βιβλία και περιοδικά που θα αναφερθούν υπάρχουν στην προσωπική μου βιβλιοθήκη και ανέρχονται συνολικά σε τρεις χιλιάδες τόμους βιβλίων και περιοδικών. Αποτελούν ένα πραγματικό «Ιστορικό, Αρχαιολογικό, Λαογραφικό, και Φιλολογικό Αρχείο», το οποίο ίδρυσα και διευθύνω, και στο οποίο προσέδωσα και νομική μορφή με καταστατικό κατατεθειμένο στο Πρωτοδικείο Αγρινίου, και με την επωνυμία «Αγριώνιον Αρχείον Ιστορίας, Αρχαιολογίας, Λαογραφίας, και Φιλολογίας» με έδρα το Αγρίνιον. Όλα αυτά τα διεθνή βιβλία και περιοδικά είναι στη διάθεση όλων εσάς και σε κάθε έναν ξεχωριστά ερευνητή του συνολικού Αιτωλο-Ακαρνανικού πολιτισμού.
Ως εισαγωγή στο θέμα μου επέλεξα να σας αναγνώσω ένα απόσπασμα από ένα περιηγητικό κείμενο, γραμμένο το 1918 και τιτλοφορούμενο «Ανά την Ακαρνανίαν», του μεγάλου αρχαιολόγου Κων/νου Ρωμαίου: «Ιδού πως απήντησε χωρικός εκ του χωρίου Κατοχή, όταν τον ηρώτησα, αν του αρέσουν τα αρχαία του Τρικαρδόκαστρου, δηλαδή των Οινιαδών. «Άκουσε να σου ειπώ κύριε., απήντησε ο χωρικός. Τριάντα χρόνια γυρίζω εκεί κάτου στον Τρικαρδόκαστρο με τα πράματα. Μα κάθε φορά που θα περάσω από την Πόρτα – τη βδομάδα δε θα λείψη να μην περάσω – θα σταθώ και θα δώκω έτσι μνιά σημασία σ’ αυτά τα χτήρια». Ο θαυμασμός ενός άλλου γέροντος βοσκού υπό τα τείχη της Παλαίρου δεν είχεν όρια, δια τούτο εξέσπασε εις το συμπέρασμα, ότι «οι πέτρες αυτές θα είναι έτσι από τον Θεό βαλμένες». Το πρόσωπον άλλου νεαρού βοσκού, όστις με ωδήγησε εις το τείχος του αρχαίου [σ. 13] Σολλίου, ηκτινοβόλησε με τόσον ωραίαν λάμψιν (…) ώστε να βεβαιωθώ, ότι ο συνοδός μου ηννόει άριστα αισθητικώς το αρχαίον ερείπιον». Αυτό το ακτινοβολών πρόσωπο του βοσκού και αυτά τα στοχαστικά λόγια του χωρικού εμπερικλείουν όλο το νόημα και όλη την αξία της Τοπικής Ιστορίας.
Μάλιστα, η κατανόηση και η γνώση της Γενικής Ιστορίας και του ιστορικού γίγνεσθαι πρέπει να περνάει πρώτα μέσα από τη γνώση της Τοπικής Ιστορίας. Κι αυτό γιατί η Τοπική Ιστορία είναι μέσον εμπλουτισμού της Γενικής Ιστορίας. Τα άτομα και οι κοινωνικές ομάδες κάθε περιοχής πρέπει να γνωρίζουν το τοπικό τους περιβάλλον, τις ιστορικές και τις ζωντανές σήμερα αξίες του, ώστε το ιστορικό παρελθόν να μην είναι αυτοσκοπός, αλλά οδηγός κατανόησης του παρόντος.
Ας σημειωθεί εδώ πως σύγχρονες εκπαιδευτικές τάσεις θεωρούν αναγκαία τη διδασκαλία της Τοπικής Ιστορίας στα Σχολεία ως αυτοσκοπό και ως μέσον παιδαγωγικό.
Κάτω από αυτό το σκεπτικό, ο ιστορικός ερευνητής, καθώς και ο μελετητής της Ιστορίας, ο φιλίστωρ, έχει υποχρέωση να παρουσιάζει στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό ιστορικές πλευρές και ιστορικές περιόδους ενός τόπου, (νομού, πόλης, κ.λ.π.), ώστε η ιστορική γνώση ν’ αποκτήσει λειτουργικότητα και να μην μείνει κτήμα ενός μόνον ανθρώπου.
Με αυτό ακριβώς το σκεπτικό πραγματεύομαι τα θεματικά πεδία της βιβλιογραφίας που καλούμαστε να αξιοποιήσουμε, από τον επιστήμονα ερευνητή και τον εκπαιδευτικό που διδάσκει Τοπική Ιστορία, ως τον ιστοριοδίφη τοπικόν Λόγιον και τον φιλίστορα αναγνώστη που συναπαντάμε καθημερινά, χωρίς να συνειδητοποιούμε όμως ότι αυτός ο άνθρωπος «της διπλανής πόρτας» είναι ο πρωταγωνιστής της Ιστορίας, ότι με το δικό του αίμα, τον δικό του μόχθο, τη δική του δράση γράφεται η Ιστορία που εμείς καλούμαστε να διδάξουμε ή να καταγράψουμε.
Εκείνο, λοιπόν, που θεωρώ ότι αξίζει να πρωτοαναφέρω ως βιβλιογραφικόν θησαυρό είναι τα βιβλία των ‘‘Τοπικών Λογίων’’ που καταπιάνονται με ενθουσιασμό να διασώσουν την Τοπική Ιστορία και την ‘‘τοπική μνήμη’’: Από τον Ιωάννη Ν. Κουφό, εκδότη της ΑιτωλοΑκαρνανικής και Ευρυτανικής Εγκυκλοπαίδειας, την έκδοση της οποίας συνεχίζει η «Αιτωλική Πολιτιστική Εταιρεία» με υπεύθυνο τον Παν. Κοντό και το υπ’ αυτού εκδιδόμενο περιοδικό ΤΑ ΑΙΤΩΛΙΚΑ με θεματική τον πολιτισμό των Αιτωλών, την «Ένωση ΑιτωλοΑκαρνάνων Λογοτεχνών» που εξέδωσε την ογκώδη Ανθολογία ΑιτωλοΑκαρνάνων Λογοτεχνών (με επιμέλεια των Γ. Αναγνωστόπουλου, Πάν. Λαζαρόπουλου, Κ. Ξυγκά, Μπάμπη Κουβέλη), τον Κ. Ν. Κώνστα με τις ποικίλου ενδιαφέροντος μελέτες του εκδομένες πλέον σε Άπαντα τα ευρισκόμενα (δέκα τόμ.), τον λογοτέχνη Γιώργο Αναγνωστόπουλο ψυχή του περιοδικού ΠΑΡΟΥΣΙΑ (έκδοση της «Ένωσης ΑιτωλοΑκαρνάνων Λογοτεχνών»), τον Φώκο Αναγνωστόπουλο με τη δημοσίευση σε συνέχειες στην αγρινιώτικη εφημερίδα Ελεύθερος (με εκδότη-διευθυντή τον δημοσιογράφο Γιώργο Αναστασόπουλο), της μελέτης του για την «ΑιτωλοΑκαρνανία στους Νεώτερους Χρόνους,», τη Μαίρη Χρυσικοπούλου που [σ. 14] μάς γνώρισε τις Γυναικείες Μορφές της Αιτωλοακαρνανίας (βιβλίο), και τους Λαογραφικούς Θησαυρούς του νομού μας με το Μουσείο που ίδρυσε, τον Μιχάλη Σταφυλά με το περιοδικό Πνευματική Ζωή, τον Γιάννη Καραμητσόπουλο εκδότη του λογοτεχνικού περιοδικού Ιβυκος, τον φιλόλογο Γιώργο Λαουρδέκη που μας γνώρισε τους Λογοτέχνες της Λιμνοθάλασσας (βιβλίο), τη φιλόλογο Λούλα Αλεξανδροπούλου με τα Αιτωλοακαρνανικά Μελετήματα, την Πιπερίγκου-Κυριαζή Ειρήνη που καταπιάνεται με τα Μνημεία της Αιτωλοακαρνανίας, τον Δ. Παπακωνσταντίνου που μας γνώρισε τα «Πυργόσπιτα της Αιτωλο-Ακαρνανίας», τη Μαρία Κουτούση-Σύψα με τα Αθησαύριστα κείμενα Γιάννη Βλαχογιάννη, τον Δημ. Πριόνα με το βιβλίο του Απόκουρο: από το Κοινόν των Αιτωλών ως την εποχή μας, τον Γιάννη Καρύτσα με τα βιβλία του για τους Αιτωλούς Διδασκάλους του γένους, την Αιτωλική Συμπολιτεία και τα Βυζαντινά Μνημεία του Απόκουρου, τον Κ. Πατρώνη για τους «Σιδηροδρομικούς Σταθμούς» στον Νομό μας, έως τον ενορατικό αρχαιοδίφη Θωμά Μποκόρο, τον τοπικό υποθηκοφύλακα της αιτωλοακαρνανικής λογοτεχνικής παραγωγής Θ. Μ. Πολίτη, τον ιστορικό ληξίαρχο, και όχι μόνον συμβολαιογράφο, Κωνσταντίνο Μαραγιάννη, τον πρόσφυγα συντοπίτη μας ΑγιοΚωνσταντινιώτη λόγιο Γιάννη Παυλίδη φορέα με το βιβλίο του της μνήμης της Μικρασιατικής προσφυγιάς, τον Κώστα Κακαβιά βιογράφο του Παπαποστόλη, τον Κώστα Καρακόϊδα που στο βιβιβλίο του μας περιέγραψε το Στρατόπεδο της Δερβέκιστας και το Οδοιπορικό της θυσίας των ¨Ελεύθερων Πολιορκημένων, τους Ν. Τσολοδήμο & Τ. Δημητρακάκη συγγραφείς του Βιβλίου της Δερβέκιστας,τον Αθαν. Ανδρ. Τσολοδήμο ιστοριοδίφη που κατέγραψε Τις ιστορικές πηγές του μοναστηριού της Δερβέκιστας, τον Κ. Μαρίνο που έκανε έρευνα στα Αρχεία του Αγώνα και κατέγραψε τους Αποκουρήτες αγωνιστές του 21, τον Νίκο Α. Παπανικολάου συγγραφέα του βιβλίου Στα χρόνια του Άρη Βελουχιώτη – Συντήρηση μνήμης». Τον Θανάση Κακογιάννη με τις Μνήμες και Σελίδες της Εθνικής Αντίστασης, τον φιλόλογο Κων. Ι. Νικολακόπουλο για τα Αντιστασιακά και άλλα θέματα, τον Βασίλη Ανδρ. Γεωργίου με την αυτοβιογραφική του Πορεία ζωής, τον Γαβριήλ Αλπέντζο με την Ανατομία της Εθνικής Αντίστασης και του Εμφυλίου. Τον Θεόδ. Καλλίνο – Αμάρμπεη γιας την Απελευθέρωση του Αγρινίου το 1944. Τον Τάσο Τσέλλο που μας μύησε στην Πολιτιστική Ζωή και Δραστηριότητα του Στρατοπέδου Πολιτικών Εξορίστων του Αϊ Στράτη (1950-1962). Τον Βασ. Λαμνάτο, ρέκτη της Βλαχοζωής στα βουνά και στους κάμπους. Τον Θαν. Παπαθανασόπουλο με το σπουδαίο του Γλωσσάρι Ρουμελιώτικης ντοπιολαλιάς» και το διήγημά του «Η πλατεία Αγρινίου». Τον Νίκο Σκιαδά για το ιστορικό δοκίμιό του Καπετάν Επαμεινώνδας. Τον Μάκη Γερολυμάτο που «εγκυκλοπαιδεί» με τα ονόματα αυτών που έγραψαν ιστορία και τώρα τα διαβάζουμε στους οδοδείκτες της πόλης μας, και τον Αγρινιώτη ευεργέτη Ευάγγελο Παπαστράτο που κατέγραψε στο βιβλίο του πόσο αξίζει Η Δουλειά και ο κόπος της. Τον Φώτιο Παπασαλούρο με τη σπουδαία μονογραφία του Βλοχός, η ακρόπολη των Θεστιέων: από τον μύθο στην ιστορία. Τον Ευάγγελο Κ. Μιλεούνη για το βιβλίο του [σ. 15] Πάμφιο Αιτωλίας. Τον Σοφ. Δημητρακόπουλο που έγραψε για τις Αρχαιότητες και Μνημεία Ξηρομέρου Ακαρνανίας. Τη φιλόλογο Αγγελική Φούντα για τη λαογραφική της έρευνα για τα Υφαντά της ΑιτωλοΑκαρνανίας.Τον (πρωτοπρεσβ.) Απόστ. Παληογιάννη για τη Συμβολή στην Τοπική Ιστορία Μοναστηρακίου Βόνιτσας. Τον συλλέκτη Φώτη Παπαγεωργίου που ακούραστα συλλέγει χάρτες, γκραβούρες και βιβλία που αφορούν την ΑιτωλοΑκαρνανία. Τον Παν. Ζώγα για το χρονικό του Από την Μητρόπολη αρχαίας Ακαρνανίας μέχρι την Παλαιομάνινα. Τον ιστοριοδίφη Γιάννη Χατζή για την αναστάσιμη έκδοση του κειμένου του Ζαχαρίου Καραντινού ιερομονάχου εξ Αιτωλίας: Ακολουθία και Συναξάριο των νεομαρτύρων Χρίστου και Πανάγου των εκ Γαστούνης (1716). Τον Νικ. Σπ. Σιάμο που με το βιβλίο του, Ερρέτω η σκηνή, μας διαφωτίζει για τον Διωγμό της Κωμωδίας, του Σκώμματος και της Σάτιρας από τον Χριστιανισμό & την Εξουσία. Τον Ι. Κωστάκη που κατέγραψε τις Μορφές του τόπου: Δωρητές και ευεργέτες Αγρινίου. Τον Δημ. Κόκορη για την ιστορί του χωριού Ζευγαράκι: η Πυλήνη του Ομήρου. Τον Γ. Δημητράντζο που έγραψε το ιστοριοδιφικό Αντίλαλοι από τον Δρυμώνα Αιτωλίας. Τον Νικήτα Φιλιππόπουλο για Το Μεσολόγγι στο διάβα του χρόνου.
Και μόνο την πολυειδή θεματολογία, Ιστορική, Λαογραφική, Γλωσσολογική, κοινωνιολογική, αυτών των άσημων-διάσημων και εν πολλοίς αγνοημένων λογίων του τόπου μας να αξιοποιήσουν ερευνητικά οι μαθητές με την εποπτεία των εκπαιδευτικών είναι ο καλύτερος τρόπος εκμάθησης της Τοπικής Ιστορίας και της διατήρησης της Τοπικής Μνήμης.
Ένα άλλο ευρύτατο πεδίο μελέτης είναι οι Ξένοι Περιηγητές που περιδιάβηκαν την Αιτωλοακαρνανία: Από τον Βενιαμίν εκ Τουδέλης με το «Βιβλίο των Ταξιδιών στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική, από το 1159 έως το 1173», όπου διαβάζουμε για το Αφιλόν / Αχελούς (Αχελώο) και το Ανατόλικα (Αιτωλικόν), τον άραβα γεωγράφο Αλ Ιντρισί που το 1153 περνάει από Βόνιτσα, Ναύπακτο, τον ιταλό αρχαιολόγο Κυριακό τον Αγκωνίτη που τον 15ον αιώνα πέρασε από τις ακαρνανικές ακτές, την αρχαία Στράτο, την Παλαιομάνινα, το Αγγελόκαστρο, , τους Οινιάδες και την αρχαία Πλευρώνα, έως τον μεγάλο τούρκο περιηγητή του 17ου αιώνα Εβλιά Τσελεμπί που πέρασε από την Κακιά Σκάλα, θαύμασε το κάστρο της Ναυπάκτου και του Αντιρρίου, έφαγε ψάρια στο Νατολκό / Αιτωλικό, προσευχήθηκε στο τζαμί του Ζεμπάν (Ζαπάντι) και ξεκουράστηκε, στον κασαμπά Λαχόρ (Βραχώρι), γιατί, όπως γράφει ο ίδιος, «εκεί - στο Βραχώρι – υπάρχει ένα καφενείο που μαζεύονται όλοι οι περιηγητές της υφηλίου και ανταλλάσσουν απόψεις. Στο άκρο του καφενείου βρίσκονται σιδερένια ανάκλιντρα. Εκεί μπορούν να καθίσουν οι διερχόμενοι και να νιώσουν ¨σαν στο σπίτι τους¨. Μπορούν να ξαπλώσουν για να ξαποστάσουν, να φάνε και να πιούνε. Το Βραχώρι – γράφει - έχει τριακόσια πέτρινα σεράγια, έντεκα μεστζίτ, δύο μεντρεσέδες, τρία μεκτέπ, δύο τεκέδες και ένα χαμάμ που ανακουφίζει τις ψυχές. Διαθέτει σαράντα καταστήματα, αλλά δεν έχει μπεζεστένι».
Ακολουθούν και άλλοι περιηγητές που πέρασαν από εδώ, με τελευταίους τον Πουκεβίλ, [σ. 16] τον Eduard Dodwell, Claccische und topographische Reise durch Griechenland wahrend der jahre 1801, 1805 und 1806, μετάφρ. F. K. L. Sickler, Meiningen 1821 (τα περί Αιτωλίας εν τ. Ι(1), 120-176), τον W. Leake, Travels in Northern Greece, τον M. Bazin, "Memoire sur l' Etolie", στο Archives des Missions Scientifiques et litteraires, IΙe ser., I. 1864, τον Heuzey L., Le Mont Olympe et l'Acarnanie. (1860), τον Lolling H. G., Reisenotizen aus Griechenland 1876 und 1877(Berlin 1989 ανατύπωση), τον Noack F., ("Untersuchungen und Aufnahmen griechischer Stadtund Burgruinen im west. Lokris, Aetolien und Akarnanien", AA 12, 1897, σσ. 80-83, & "Befestigte griechische Stadte in Aetolien und Akarnanien", AA 31, 1916, σσ. 215-224), τον Ιάκωβο Ρίζο Ραγκαβή «Ελληνικά, τ. Α΄», και τον Δημήτρη Βικέλα «Από Νικοπόλεως εις Ολυμπίαν». Θα τους βρούμε όλους στο μνημειώδες τρίτομο έργο του Κυριάκου Σιμόπουλου «Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα», από όπου αντλεί το πληροφοριακό του υλικό ο Ευθύμιος Πριόβολος για τη μονογραφία του «Η Αιτωλοακαρνανία με τα μάτια των Περιηγητών».
Στον αντίποδα των Περιηγητικών κειμένων στέκονται τα διασωθέντα Μεσαιωνικά «Χρονικά», όπως το «Χρονικό των Τόκκων» ((Cronaca dei Tocco, έκδοση υπό του G. Schiro, Roma 1975),), «Το Χρονικό του Γαλαξειδίου», το «Χρονικό της Ηπείρου», καθώς και η «Ιερά Διήγηση της Παναγίας Προυσιωτίσσης».
Τη σκυτάλη παίρνουν οι επιστημονικές έρευνες για την αρχαιολογία και την Ιστορία της Αιτωλίας και Ακαρνανίας. Η πρώτη ιστορικοαρχαιολογική έρευνα γράφεται από τον Μπρανστάτερ το 1844 για τη δομή της Αιτωλικής Συμπολιτείας. Το 1860 γράφεται το βιβλίο του Heuzey L., Le Mont Olympe et l' Acarnanie, 1860), για την αρχαιολογία της Ακαρνανίας. Το 1864 το βιβλίο του Bazin M., "Memoire sur l' Etolie", στο Archives des Missions Scientifiques et litteraires, IΙe ser., I. 1864, για την αρχαιολογία της Αιτωλίας. Το 1897 η Διδακτορική Διατριβή του Woodhouse W., Aetolia: Its geography, topography and antiquities, Oxford, 1897, Ανατύπωση 1973, για την «Αρχαιολογική τοπογραφία της αρχαίας Αιτωλίας», και το 1911 η Διδ. Διατριβή του Keitz (J. de), De Aetolorum et Acarnanum sacris (Diss. 1911), για τη θρησκεία των Αιτωλών. Θα φθάσουμε στα 1983 για να έχουμε την επόμενη διατριβή, αυτή του Αστέριου Αρχοντίδη «Η Βενετοκρατία στη Δυτική Ελλάδα, 1684-1699». Το 1985 έχουμε του Πάντου Πάντου για την αρχαία Καλλίπολη, και το 1987 τη διδακτορική διατριβή για τη Μεσαιωνική Δυτική Ελλάδα της Ελένης Γιαννακοπούλου, ενώ ακολουθεί το 1989 η διατριβή του Βαγγ. Παπακωνσταντίνου για την Παλαιολιθική Αιτωλωακαρνανία, και το 1990 η διατριβή της Claudia Antonetti, Les Etoliens: Image et religion (Diss. 1990) με θέμα τα αρχαία αιτωλικά ιερά και τη θρησκεία των Αιτωλών. Έκτοτε οι δρόμοι της έρευνας πληθύνονται με τις διδακτορικές διατριβές που γράφουν: Ο Ιωάννης Νεραντζής με τη διδακτορική του Διατριβή «Η Χώρα των Αιτωλών», επιστέγασμα των τεσσάρων άλλων βιβλίων του ιδίου, με αντίστοιχους τίτλους, Φυλετικές Λατρείες Αιτωλών και Αγραίων, Η αρχαία Στρατική Ακαρνανίας, Το Αρχαιολογικό Μουσείο Θυρρείου Ακαρνανίας, και την Ιστορική Αρχαιολογία Ναυπάκτου, δίνει την Ιστορική Τοπογραφία Αιτωλίας και Ακαρνανίας, καθώς και τη θρησκεία των Αιτωλών. Ο Αναστ. Πορτελάνος για τις Αιτωλικές Οχυρώσεις. Η Μαρία Σκαβάρα για τη Ναοδομία του Βορειοηπειρωτικού χώρου, καθώς και [σ. 17] για την Ιερά Μονή Φωτμού Αιτωλίας. Η Δήμητρα Τσαγκάρη μόλις το 2002 για τα «Νομίσματα των Αιτωλών». Πρόσφατες Διδακτορικές Διατριβές έχουμε εκ παραλλήλου, του Νίκου Καπώνη για τη Ναοδομία στην περίοδο του Δεσποτάτου της Ηπείρου, της Μαρίας Μαμασούλα για το έργο του Κοσμά του Αιτωλού, της Χρυσούλας Σπυρέλλη για τους ήσσονες αιτωλοακαρνάνες λογοτέχνες, του Αποστόλη Βετσόπουλου για το Σχέδιο Μάρσαλ στην Ελλάδα, της Μίρκας Παλιούρα για τη Νεώτερη Τέχνη στο Αγρίνιο, της Μεταξούλας Μανικάρου για τα Λογοτεχνικά Περιοδικά Στερεάς Ελλαδας στον 20ον αιώνα, της Μαρίας Αγγέλη για τη Λαογραφία που σχετίζεται με την καλλιέργεια και την επεξεργασία του καπνού στην ΑιτωλοΑκαρνανία, της Μυρτώς Βέϊκου για την Οικιστική στο Δεσποτάτο της Ηπείρου, του Δημήτρη Θ. Τσιάμαλου, Οι Αρματολοί της Ρούμελης (2009).
Παράλληλο δρόμο χαράσσουν οι έρευνες των πανεπιστημιακών Καθηγητών Θανάση Παλιούρα με το βιβλίο του σε δεύτερη έκδοση «Βυζαντινή Αιτωλοακαρνανία», Σάββα Γώγου «Το Αρχαίο Θέατρο των Οινιαδών», καθώς και τις μελέτες του πανεπιστημιακού Βασίλη Κατσαρού, του αείμνηστου αρχαιολόγου Σωτήρη Κίσσα, και του ομιλούντος (Ι. Νεραντζή) για το Αρχαιολογικό Μουσείο Θυρρείου και την Αρχαία Στρατική Ακαρανίας.
Για την αρχαία ΑιτωλοΑκαρνανική Ιστορία η βιβλιογραφία είναι ελληνική και διεθνής: Καταπιάνονται με αυτή, οι ημέτεροι Θ. Χαβέλλας Ιστορία των Αιτωλών, Κ. Στεργιόπουλος Η Αρχαία Αιτωλία, Γ. Φερεντίνος Ιστορία της Ακαρνανίας (5 τόμοι), Γεράσιμος Κατωπόδης Αιτωλική Συμπολιτεία, Μάρκος Γκιόλιας Ιστορία των Ευρυτάνων, καθώς και οι ξένοι ιστορικοί, Niese B., Geschichte der griechischen und makedonischen Staaten seit der Schacht bei Chaeronea, (3 τόμοι, Gotha, 1893-1903), Grainger John, The League of the Aitolians (1999), & Aitolian Prosopographical Studies, (2000), Scholten (Joseph Bernard), The Politics of Plunder: Aitolians and their Koinon in the Erarly Hellenistic Era, 279-217 b.C., (2000), Gehrke H. -J., Ιστορία του Ελληνιστικού Κόσμου, (Μετάφρ. 'Αγγελος Χανιώτης) (2000), Bommelje Seb., Doorn Peter, Deylius M., Vroom J.A.K., Aetolia and the Aetolians: Towards the interdisciplinary study of a Greek region (Studia Aetolica 1), Utrecht 1987, Corsten T., Vom Stamm zum Bund. Grundung und territoriale Organisation griechischer Bundesstaaten,(Munich 1999), Pritchett W. K., Studies in Ancient Greek Topography, Berktold P., Schmid Jurg., Wacker Christ, Akarnanien: Eine Landschaft im antiken Griechenland, Munchen 1996, Bakhuizen Simon. C., "The Townwall of Aitolian Kallipolis", στον τόμο: S. Van De Maele, J. M. Fossey ed., Fortifications antiquae (Mac Gill Univ. Monogr. in Classical Archaeology and History, 12), Amsterdam, 1992, 171-184, Cabanes P., "Le pouvoir localau sein des etats federaux: Epire, Acarnanie, Etolie", in Colloque [σ. 18] international du C.N.R.S. sur la Beotie antique, (Lyon-Saint - Etienne, 16-20 mai 1983), Paris, 1985, σσ. 343-357, Daux G., Delphes au IIe et au Ier siecle, depuis l' abassement de l' Etolie jusqu'a la paix romaine, 191-31 av. J.-C, (Paris 1936), Flaceliere R., Les Aitoliens ά Delphes: Contributions ά l'histoire de la Grece centrale au IIIe siecle av. J.-C., (1937), Cabanes P., "Le pouvoir localau sein des etats federaux: Epire, Acarnanie, Etolie", in Colloque international du C.N.R.S. sur la Beotie antique, (Lyon-Saint - Etienne, 16-20 mai 1983), Paris, 1985, σσ. 343-357, Funke P., Untersuchungen zur Geschichte und Struktur des aetolischen Bundes (Diss), Kirsten E., "Αitolien und Akarnanien in der alteren griechischen Geschichte", NJAB, 3, 1940, 298-316., Larsen J. -A., Greek Federal States (1968), Oberhummer Eugen., Akarnanien, Ambrakia, Amphilochien, Leukas im Altertum (1887), Walbank F. W., An Historical Commentary on Polybius, Oxford, Ι-ΙΙΙ, (1957-1979), Walbank F. W., Ο Ελληνιστικός Κόσμος (1981, μετάφρ. Τάσος Δαρβέσης, 1993), κ. ά.
Για την Τοπική Ιστορία και Μνήμη των Νεωτέρων Χρόνων έχουμε σπουδαία βιβλία:
-Μια πλειάδα βιβλίων είναι γραμμένη από λογίους και ερευνητές, είτε Μεσολογγίτες, είτε Ναυπάκτιους, είτε Ευρυτάνες, που είναι αδύνατον να τους αναφέρω όλους.
-Παραμένω συνεπώς στα παρακάτω βιβλία, χωρίς αξιολογική χροιά: Του Ι. Γιαννόπουλου για τη Διοικητική Οργάνωση της Στερεάς Ελλάδος κατά την Τουρκοκρατία. Του Π. Ν. Παπαρούνη για την Τουρκοκρατία. Του Μάρκου Γκιόλια για τον Κοσμά τον Αιτωλό, καθώς και για τον Κώστα Χατζόπουλο. Μνημονεύω τα βιβλία των ερευνητών Θ. Θωμόπουλου, Γ. Βάρσου, και Ανδρέα Δημητρίου εξ Αιτωλικού. Τη μελέτη του θέρμιου τοπικού λογίου Φώκου Αναγνωστόπουλου, δημοσιευμένη σε συνέχειες στην εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΑΓΡΙΝΙΟΥ για τη «Μεσαιωνική και Τουρκοκρατούμενη Αιτωλοακαρνανία», καθώς και το βιβλίο του Ευάγγελου Μιλεούνη για το Βυζάντιο. Το βιβλίο της καθηγ. λαογραφίας Κωνσταντίνας Μπάδα για τη Ζωή και την εργασία των Ψαράδων της λιμνοθάλασσας Μεσολογγίου. Το βιβλίο του καθηγ. λαογραφίας Κώστα Κονταξή για τους Ποντίους. Του αείμνηστου Γεράσιμου Παπατρέχα για την Ιστορία του Αγρινίου. Του Θ. Μ. Πολίτη για την Επανάσταση του ’21 στην Αιτωλοακαρνανία. Του πολυγραφότατου Διονύση Μιτάκη με το πολύτομο έργο του για ποικίλα θέματα της ΑιτωλοΑκαρνανικής Ιστορίας των Νεωτέρων Χρόνων. Του επίσης πολυγραφότατου φιλολόγου Κ. Σ. Κώνστα για ιστορικά και αρχαιολογικά θέματα του νομού μας. Του Χαράλαμπου Χαραλαμπόπουλου τις αρχειακές έρευνες για την ιστορία του ευρύτερου χώρου της Ναυπακτίας. Του Κώστα Μαρίνου, του Βασίλη Κατσικάπη, και του Κ. Πετρονικολού με τις αντίστοιχες μονογραφίες τους για τους Αιτωλοακαρνάνες μαχητές του 1821. Του Ευθ. Πριόβολου το βιβλίο για το Αγγελόκαστρο. Του φιλολόγου Κ. Τριανταφυλλίδη τις μελέτες στο περιοδικό «Ρίζα Αγρινιωτών». Της πρόωρα εκλειπούσης φιλολόγου Μιράντας Τσιρογιάννη τις μελέτες για τη Ναυπακτιακή λογοτεχνία. Του Κώστα Σαρδελή, Η βιογραφία του στρατηγού Βαρνακιώτη, καθώς και η Βιογραφία του Κοσμά του Αιτωλού. Του δικηγόρου Ιωάν. Γρ. Διονυσάτου για το Βραχώρι: 11 Ιουνίου 1821.
-Ξεχωριστό ενδιαφέρον έχουν οι τόμοι των Πρακτικών των Επιστημονικών Συνεδρίων που έγιναν στο Αγρίνιο (Πρακτικά Α΄ Αρχαιολογικού και Ιστορικού Συνεδρίου Αιτωλοακαρνανίας το 1988 στο Αγρίνιο, και Πρακτικά Β΄ Αρχαιολογικού και Ιστορικού Συνεδρίου Αιτωλοακαρνανίας το 2002 στο Αγρίνιο), τη Ναύπακτο (δες τα Πρακτικά στους αντίστοιχους [σ. 19] τόμους των Ναυπακτιακών), και το Μεσολόγγι, και αφορούν την Αρχαιολογία, την Ιστορία, τη Λαογραφία, της Αιτωλοακαρνανίας, καθώς και το έργο του Κ. Χατζόπουλου. Βιβλία αναφοράς αποτελούν εδώ, αφενός τα Proceedings of the Danish Institute at Athens, τρεις τόμοι, για τα ανασκαφικά πεπραγμένα του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου της Δανίας στο Ιερό της Λαφρίας Αρτέμιδος στην Καλυδώνα, αφετέρου οι «Αρχαιολογικές Εκθέσεις» του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου, δημοσιευμένες στο γερμανικό αρχαιολογικό περιοδικό Αr.Αnz. για τις ανασκαφές που διεξήγαγε στην αρχαία Στράτο Ακαρνανίας, και στην περιοχή Ξηρομέρου Ακαρνανίας.
Μόλις κυκλοφόρησαν, αφενός το βιβλίο Αγρίνιο: Δήμαρχοι και Δημαρχίες 1833-2007 που έγραψαν η Μεταξούλα Μανικάρου με τη Χρυσούλα Σπυρέλη, και αφετέρου το βιβλίο Τα αρχαία θέατρα της ΑιτωλοΑκαρνανίας που έγραψαν οι αρχαιολόγοι Λάζ. Κολώνας, Μαρία Σταυροπούλου και Γ. Σταμάτης.
Για την Ιστορία της Εκπαίδευσης στην ΑιτωλοΑκαρνανία σπουδαία βιβλία αναφοράς είναι τα δύο αντίστοιχα του εκπαιδευτικού Ιωάννη Π. Χριστόπουλου, το ένα με τίτλο Το Αρχείο του 1ου Δημοτικού Σχολείου Αγρινίου – Μαθητολόγιο 1884-1910, και το άλλο με τίτλο Οι εφαρμογές του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος στο Αγρίνιο 1840-1900.
-Θησαυρό ιστορικών πληροφοριών κρύβουν και τα ‘‘αρχεία’’ των Τοπικών Εφημερίδων και των τοπικών Περιοδικών με ιστορικό και λογοτεχνικό περιεχόμενο.
-Ανθολογίες Αιτωλο-Ακαρνανάνων λογοτεχνών έχουμε μία έκδοση από την Άννα Ψάρρη-Σιαδήμα (επιμέλεια), ΑιτωλοΑκαρνανάνες λογοτέχνες-Μικρή Ανθολογία, (έκδοση του 3ου Γενικού Λυκείου Αγρινίου, 2010), καθώς και μία μνημειώδη έκδοση από την «Ένωση ΑιτωλοΑκαρνανάνων Λογοτεχνών», Ανθολογία ΑιτωλοΑκαρνάνων Λογοτεχνών: Ποιητές – Πεζογράφοι, (Αθήνα 2002).
-Σπουδαία είναι και η συμβολή του Παραρτήματος των Γενικών Αρχείων του Κράτους στο Μεσολόγγι που διευθύνει η φιλόλογος Μαρία Μπακαδήμα με σπουδαίο εκδοτικό πρόγραμμα που ήδη αριθμεί πέντε εκδομένους τόμους διαφόρων Αρχείων.
Αξιέπαινη είναι και η συμβολή της Εταιρείας Ναυπακτιακών Μελετών με τον πρόεδρό της Χαράλαμπο Χαραλαμπόπουλο και το επιστημονικό επιτελείο της εκλεκτών επιστημόνων που είναι αδύνατον να αναφερθούν εδώ όλοι. Θα τους βρει όμως ο αναγνώστης στο υπό έκδοση βιβλίο μου Ιστορική Αρχαιολογία Ναυπάκτου. Η Επετηρίδα της Εταιρείας Ναυπακτιακών Μελετών με τίτλο ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΚΑ, καθώς και τα Πρακτικά των Συνεδρίων της στη Ναύπακτο, Ιστορικού, Αρχαιολογικού και Φιλολογικού ενδιαφέροντος, παραμένουν βιβλία αναφοράς.
Για την τοπική Λαογραφία, θησαυρός παραμένουν τα βιβλία του Δ. Λουκόπουλου, ο τόμος των Πρακτικών Α΄ Συνεδρίου Λαογραφίας Αιτωλοακαρνανίας, οι λαογραφικές μελέτες του Γεράσιμου Παπατρέχα, το Γλωσσάρι Ρουμελιώτικης Ντοπιολαλιάς του Θανάση Παπαθανασόπουλου, το βιβλίο της Μαρίας Αγγέλη Ελάτε να παίξουμε παλιά παιγνίδια αγαπημένα, καθώς και το βιβλίο των Αγγέλης Μαρίας & Τασοπούλου Μαρίας Τραγουδώντας με τους Τσιγγάνους.
Να μην ξεχνάμε βεβαίως και τα Φωτογραφικά Λευκώματα, όπως αυτό του Αριστείδη Μπαρχαμπά για την πόλη του Αγρινίου, του Ντίνου Θεολογίτη για την Αιτωλοακαρνανία, του Γιώργου Ιω. Κοκοσούλα (σύνταξη - επιμέλεια), Μεσολόγγι 1830-1990, (χ.χ.έκδ.), και του Ν. Πέτρου για τον Αχελώο, καθώς και τα Φωτογραφικά Λευκώματα: -Λάζαρου Κολώνα / Μαρίας Σταυροπούλου / Γεωργίου Σταμάτη, Αρχαία Θέατρα της ΑιτωλοΑκαρνανίας (2009), Δημ. Μποσνάκης & Δημ. Γκαγκτζής, Αρχαία Θέατρα … θέατρα θέας άξια …, (χ.χ.έκδ.), Στέφ. Σαλάπας & Μεταξούλα Μανικάρου & Πολιτιστικής Ομάδας 2ου Λυκείου Αγρινίου, Αρχαία Θέατρα ΑιτωλοΑκαρνανίας – Μύθοι – Θεοί – Ήρωες, (1999), Αθαν. Παλιούρα, Το Μοναστήρι της Παναγίας στον Προυσό, (1997).
Σπουδαίο κεφάλαιο για την τοπική ιστορία αποτελούν και οι σύγχρονες αρχαιολογικές [σ. 20] ανασκαφές και επιφανειακές αρχαιολογικές έρευνες. Τις διενεργούν οι εξής φορείς:
-Οι δύο Εφορείες Κλασσικών και Βυζαντινών Αρχαιοτήτων με αντίστοιχη έδρα το Μεσολόγγι και τη Ναύπακτο: Είναι σπουδαίο το αρχαιολογικό έργο που επιτελούν οι αρχαιολόγοι της υπηρεσίας: Γ. Σωτηριάδης, Κ. Ρωμαίος, Φ. Πέτσας, Φ. Ζαφειροπούλου, Πέτρος Θέμελης, Ευθ. Μαστροκώστας, Δημ. Κωνστάντιος, Λάζαρος Κολώνας, Μιχάλης Πετρόπουλος, Μαρία Σταυροπούλου, Γεωργία Αλεξοπούλου, Κορνηλία Αξιώτη, Γιάννης Μόσχος, Βαρβάρα Παπαδοπούλου, Φραγκίσκα Κεφαλωνίτου.
-Τα Πανεπιστήμια Αθηνών και Ιωαννίνων, με αντίστοιχες έρευνες στους Οινιάδες από την καθηγήτρια Ελευθερία Σερμπέτη, στην Αγία Τριάδα του Μαύρικα από τον καθηγητή Αθανάσιο Παλιούρα, και στο Ιερό του Θερμίου Απόλλωνος από τον καθηγητή Ι. Παπαποστόλου.
-Η Δανική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών, ανέσκαβε μέχρι πρότινος στην Κάτω Βασιλική – Αρχαία Χαλκίδα, και τώρα στην Καλυδώνα, έχοντας στο ενεργητικό της τρεις σχετικούς τόμους των πεπραγμένων της που προαναφέραμε.
-Η Γερμανική Αρχαιολογική Σχολή Αθηνών, μέχρι πρότινος ανέσκαβε στην Στράτο και τώρα στην Πάλαιρο, όπως προαναφέραμε.
-Η Ολλανδική Αρχαιολογική Σχολή διεξάγει επιφανειακές αρχαιολογικές έρευνες στην Αιτωλία και Ευρυτανία από το 1987, και έχει στο ενεργητικό της ένα σπουδαίο βιβλίο-ερευνητικό εργαλείο για την αρχαία Αιτωλία, το Aetolia and the Aetolians: Towards the interdisciplinary study of a Greek region (Studia Aetolica 1), Utrecht 1987.
-Η Γερμανική Αρχαιολογική Εταιρεία με την επωνυμία “Oberhummer“ διεξάγει επιφανειακές αρχαιολογικές έρευνες στην Ακαρνανία και έχει να μας επιδείξει πέντε μέχρι τώρα βιβλία της.
Παράλληλα έχουμε και εξειδικευμένα βιβλία που αναφέρονται είτε στα Μεσαιωνικά Κάστρα και Πύργους της Αιτωλοακαρνανίας, όπως του Φώτη Κόντογλου, του Ι. Σφηκόπουλου, του Αλέξη Παραδείση, του Νίκου Βασιλάτου, του Γιάννη Γκίκα και του Χρήστου Κατσιμπίνη, είτε στα αρχαία θέατρα του νομού, όπως αυτό των Στέφανου Σαλάπα και Μεταξούλας Μανικάρου, είτε στα νομίσματα των Αιτωλών, όπως του Δρόσου Κραβαρτόγιαννου, είτε στις επιγραφές Αιτωλών και Ακαρνάνων, όπως του Klaffenbach G., Inscriptiones Graecae Septentrionalis, Fascic. I : Inscriptiones Aitoliae (= IG IX I2, 1), Berlin 1932), & Inscriptiones Graecae Septentrionalis, Fascic. II: Inscriptiones Acarnaniae ( = IG IX I2, 2), Berlin 1957, & ΙG IX I2, 3, (1968), είτε στην Ιστορία της Παιδείας, όπως του Χρήστου Ρέππα για τα Σχολεία της Ναυπακτίας, είτε τέλος για τα Αφανισμένα χωριά της Αιτωλοακαρνανίας, της Ελένης Γιαννακοπούλου.
Υποχρέωση έχουμε να εξάρουμε τη συμβολή των καθηγητών και καθηγητριών της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης στη διερεύνηση της Τοπικής Ιστορίας και του τοπικού περιβάλλοντος και πολιτισμού, μέσα από τα αντίστοιχα προγράμματα που εκπονούν και [σ. 21] παρουσιάζουν ετησίως με τους μαθητές και τις μαθήτριές τους, υπό την εποπτεία των αντίστοιχων Γραφείων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης και Πολιτιστικής Δράσης. Με ευθύνη αυτών των καθηγητών και καθηγητριών είδαν το φως σπουδαία βιβλία αρχαιολογικού, ιστορικού, λαογραφικού, και περιβαλλοντικού περιεχομένου. Θα αναφέρω όσα από αυτά υπέπεσαν στην αντίληψή μου, ζητώντας προκαταβολικά συγγνώμη για όσα αγνοώ και παραπέμποντάς σας για την πλήρη ενημέρωσή σας στον Παύλο Καλογερά και στον Γιώργο Μικέλη. Αναφέρω: το βιβλίο Η μελέτη φαρμακευτικών φυτών της Ελλάδας που έγραψαν οι μαθητές του 2ου Γυμνασίου Αγρινίου, της Μαρίας Αγγέλη για τα «πατροπαράδοτα επαγγέλματα που χάθηκαν», της Ευτυχίας Σάρρας με τη μαθητική ομάδα εργασίας του 6ου Γυμνασίου Αγρινίου, για τους «Σιδηροδρόμους Βορειοδυτικής Ελλάδος», των καθηγητριών Βασιλοπούλου Μ., Δήμα Χρυσ., Μήτσου Αναστ. και Παπαγεωργίου Παναγ. με τη μαθητική ομάδα εργασίας του 4ου Λυκείου Αγρινίου, για τη Λίμνη Λυσιμαχία, των καθηγητών Γάτου Γ. και Υφαντή Γ., με τη μαθητική ομάδα εργασίας του Γυμνασίου Νεάπολης, και τελευταίο, το Εκπαιδευτικό Ταξίδι σε αρχαιολογικούς χώρους του Ν. Αιτωλοακαρνανίας των δασκάλων Χρήστου Κολοβού, Θωμά Λανόπουλου και Σταύρου Τσέπα. Να προσθέσουμε βεβαίως εδώ και την έκδοση μαθητικών εφημερίδων και περιοδικών κατά Σχολείο υπό την εποπτεία της Διεύθυνσης και του Συλλόγου καθηγητών και Δασκάλων. Να μη ξεχνάμε ωσαύτως τα περιοδικά ποικίλης πολιτιστικής ύλης, όπως «Στερεά Ελλάς», «Τα Αιτωλικά», «Παρουσία», και «Ρίζα Αγρινιωτών». Αυτονόητος είναι και ο ρόλος του Τοπικού Τύπου, καθημερινού και περιοδικού, δηλαδή οι τοπικές εφημερίδες και τα τοπικά περιοδικά που εκδίδονται στις πόλεις και τα χωριά της ΑιτωλοΑκαρνανίας.
Μπορούμε συνάμα να επισκεφτούμε με τους μαθητές:
-Τα Αρχαιολογικά Μουσεία Αγρινίου, Θέρμου, και Θυρρείου, καθώς και το Λαογραφικό Μουσείο Αγρινίου.
-Τα «Γενικά Αρχεία του Κράτους» που εδρεύουν στο Μεσολόγγι με διευθύντρια τη δραστήρια φιλόλογο Μαρία Μπακαδήμα που στο ενεργητικό της αριθμούν πέντε βιβλία με δημοσίευση Αρχείων.
-Τις Δημοτικές, και τις Σχολικές Βιβλιοθήκες που επιτελούν σπουδαίο έργο.
-Τα κατά τόπους Περιβαλλοντικά Κέντρα, όπως για παράδειγμα του Θέρμου.
-Τους κατά χωριό Πολιτιστικούς Συλλόγους με τις τοπικές εφημερίδες που εκδίδουν.
-Τους τοπικούς Πολιτιστικούς Φορείς, όπως το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αγρινίου με τη δραστήρια πρόεδρό του Κωνσταντίνα Κατσαρή που περιμένουμε να υλοποιήσει την υπόσχεσή της για δημιουργία Ιστορικού Αρχείου στην πόλη μας. Την «Ιστορική και Αρχαιολογική Εταιρεία Δυτικής Στερεάς Ελλάδας με έδρα το Αγρίνιο». Το «Κέντρο Έρευνας Τοπικής Ιστορίας και Πολιτισμού» που ίδρυσε και διευθύνει η λαογράφος Κωνσταντίνα Μπάδα. Τον Φιλολογικό Ομιλο Αγρινίου ‘‘Κ. Χατζόπουλος’’. Την ποικίλων δραστηριοτήτων «Γυμναστική Εταιρεία Αγρινίου». [σ. 22] Την «Αιτωλική Εταιρεία» με το περιοδικό Αιτωλικά που ίδρυσε ο γλωσσολόγος καθηγ. Παν. Κοντός. Την Ενωση Αιτωλοακαρνάνων Λογοτεχνών με το περιοδικό Παρουσία, και τελευταία του προσφορά τον ογκώδη τόμο «Ανθολογία Αιτωλοακαρνάνων Λογοτεχνών, 1821-2002». Τον «Σύλλογο των εν Αθήναις Αγρινιωτών» με το περιοδικό «Ρίζα Αγρινιωτών». Την Εταιρεία Στερεοελλαδικών Μελετών, με περιοδική έκδοση Επετηρίδας σε τόμο.
Και τώρα το επιμύθιον: Σαράντα, ναι σαράντα ξενόγλωσσα περιοδικά εμπεριέχουν μελέτες για την Ιστορία και Αρχαιολογία μόνο της αρχαίας Αιτωλίας και Ακαρνανίας!!!
Κλείνοντας, θέλω να αφιερώσω την εισήγησή μου σε όλες και όλους των οποίων τα ονόματα δεν αναφέρθηκαν στην παρουσίαση αυτή. Είναι ο μόνος τρόπος που μπορώ να τους ζητήσω συγγνώμη.
---------------------------------------------------------------------
* Ο Ιωάννης Γ. Νεραντζής, Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων Αιτωλ/νίας (έδρα Αγρίνιον), είναι Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Κρήτης. Η εκδομένη διδακτορική διατριβή του έχει θέμα, Η χώρα των Αιτωλών, (υποστήριξη 2001, έκδοση 2003).
«Τοπική Ιστορία και Τοπική Βιβλιογραφία: Η Αιτωλία και Ακαρνανία στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία», Α΄ Ημερίδα Τοπικής & Προφορικής Ιστορίας: Η Μνήμη και η Τοπική Ιστορία ως πεδία σπουδής στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, Αγρίνιο, 10/11/2005, συνδιοργανωμένη από τους Σχολ. Συμβούλους Φιλολόγων Αιτωλ/νίας, δρ Ιωάννη Νεραντζή & δρ Παρασκευή Παλαιοπάνου, την καθηγ. παν/μίου Κων/να Μπάδα και το ‘‘Κέντρο Έρευνας Τοπικής Ιστορίας και Πολιτισμου ΑιτωλοΑκαρνανίας – έδρα Αγρίνιον’’.
= Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό, «ΠΑΡΟΥΣΙΑ (Επιθεώρηση Λόγου και Τέχνης), (Τριμηνιαία έκδοση της ‘‘Ένωσης ΑιτωλοΑκαρνάνων Λογοτεχνών’’), τχ. 51, Ιαν.-Μάρτ. 2010, σ. 12-22.